افسانه نجم‌آبادی از اساتید تاریخ و مطالعات زنان دانشگاه هاروارد است و بر شیوه تاریخ‌نگاری جنسیت در تاریخ ایران در قرن نوزده و دوران معاصر متمرکز است. از کتاب‌های وی می‌توان به «زنان سیبیلو مردان بی‌ریش»، «چرا شد محو از یاد تو نامم»، «ابراز خویشتن» و جدیدترین کتابش «جریان‌های پنهان خانوادگی» نام برد. نجم‌آبادی معتقد است زنان، فراموش‌شدگان تاریخ‌نگاری ایران هستند و دلیلش را در نوع تاریخ‌نگاری ایران می‌داند. تاریخ‌نگاری ایران عمدتا تاریخ‌نگاری سیاسی یا تاریخ‌نگاری دولت محور است. این کتاب به زبان انگلیسی و با عنوان « Familial Undercurrents: Untold Stories of Love and Marriage in Modern Iran » به نگارش درآمده است.
نجم‌آبادی در سال 1365 چند ماه پس از فوت پدر از طریق تماسی تلفنی از وجود خواهری ناتنی که ماحصل زندگی پنهانی پدرش بود آگاه گشت. این موضوع، او را بر آن داشت تا در مورد روابط خانوادگی، زناشوهری و چندهمسری سده اخیر ایران تحقیق کند و نتایج را در چهار فصل این کتاب ارائه دهد. نجم‌آبادی معتقد است اگر تاریخ‌نگاری اجتماعی صورت می‌گرفت زنان به عنوان بخشی از جامعه پررنگ می‌شدند. این کتاب ترکیبی از تاریخ شفاهی و تاریخ مکتوب است.
تعدد زوجات و صیغه در گذشته شرم‌آور نبود و مخفی نگه داشته نمی‌شد ولی از نسلی به بعد حداقل در بین بخشی از طبقه متوسط شهرنشین به پدیده‌ای خجالت‌آور تبدیل شد. نجم‌آبادی این تغییر نسلی به سمت تک‌همسری را به غایت شگفت انگیز می‌داند. شرم‌آور بودن چند همسری منجر به ایجاد نوعی فرهنگ حفظ آبرو به واسطه سکوت شد و نیز این دگرگونی فکری باعث شکل‌گیری خانواده‌های مخفی و رسوایی و بدنامی شد که تاکنون ادامه دارد. برخی مردان مدعی بودند برای حفظ عزت و احترام همسر اولشان مخفی نگه داشته اند!
همواره مفهوم ازدواج، متناسب با مدرنیته بازتعریف می‌شود. آرمان‌های تجددخواهانه در کنار اصلاح نظام سیاسی بر سر اصلاح خانواده پدرسالار به اجماع رسیدند. حلقه‌های قدرت که از بده‌بستان‌ها و ازدواج‌های خویشاوندی شکل می‌گرفت بایستی به سمت محور مجلس و نظامی بوروکراتیک می‌چرخید و جایگزینی ازدواجی مبتنی بر عشق به‌جای ازدواج‌های مصلحتی و سفارشی اهرم این چرخش محسوب می‌شد. رمان‌ها، عکس‌ها، سفرهای خارجی، نقل دهان‌به‌دهان زندگی مردم فرنگ و نحوه روابط زناشوهری پای عشق قبل ازدواج را به جامعه ایرانی باز کرد.
نامه‌نگاری‌های عاشقانه چه قبل از ازدواج، چه بعد از آن که به دلایل کاری زن و شوهر دور از هم بودند سبک خاصی از زناشویی محبت‌آمیز را ایجاد و پرورده کرد. ایجاد تفاوت در لباس عروس و داماد که تا قبل از این مثل لباس مهمانان بود عکاسی‌های استودیویی عروس و داماد و تغییرات ریز و درشت باعث زوج محورشدن ازدواج و برجسته شدن خانواده هسته‌ای شدند. هر چه بر میزان زوج‌محوری ازدواج افزوده می‌شد چندهمسری و صیغه ننگین‌تر می‌نمود.
عوامل دیگری چون اضافه شدن مفهوم جدیدی به نام«معشوقه» که جنبه فرنگی‌مابی بود برای ارضای نیازهای جنسی بیرون از خانواده، جایگزین چند همسری شد. گرچه عاملی مهم برای سرایت بیماری‌های مقاربتی و انتقال آن به همسر و در نتیجه ایجاد شایعه و بدنامی و نشانه‌ای دال بر فساد اخلاقی می‌شد، ولی چون این زنان عمدتا غیرمسلمان، همراهانی مطلوب برای حضور در فضاهای خوش‌گذرانی و کلوپ‌ها و ضیافت باغ‌ها بودند؛ لذا مورد استقبال گروهی از مردان قرار می‌گرفتند. تبدیل خیابان‌ها به جایی برای گشت‌وگذار، نوع جدیدی از روابط زنان و مردان را پدید آورد.
با اینکه زنان پیشین از تجدید فراش شوی خود رنجیده خاطر می‌شدند و روزه سکوت می‌گرفتند یا شوی را از خلوت خود محروم می‌ساختند ولی به دلایلی چون سرشکستگی امر طلاق، وابستگی عاطفی به شوی و وابسته بودن اقتصادی به شوی و دلبستگی به فرزندان ترجیح می‌دادند در منزل شوی بمانند و عنوان زن ارشد را داشته باشند. در موارد بسیاری تظاهر به بی‌خبری می‌کردند تا مانع تحقیر خود در بین خویشان و مردم شوند. در مواردی زنان میانسال ترجیح می‌دادند خود همسر دوم برای شوی اختیار کنند که هم بار تمکین را از دوش خود بردارند و هم دل شوی خود را بدست آورند.
کتاب «جریان‌های پنهان خانوادگی» اثر افسانه نجم‌آبادی و ترجمه محمد سروی‌زرگر توسط نشر بیدگل در قطع پالتویی و در 232 صفحه در سال 1402 منتشر شده است.
منبع: رسانۀ معرفی کتاب برگ‌برگ
نویسنده: آرزو سیفی